Sądowo-lekarskie dokumenty dotyczące zbrodni katyńskiej w archiwach rosyjskich

Na karcie 339 akt wyjaśniono, iż poza tymi opisami 140 czaszek, badane były również luźne fragmenty kości czaszki. W 15 takich przypadkach nie stwierdzono otworów wlotowych i wylotowych, natomiast w 20 przypadkach badania tych fragmentów kości pozwoliło na ustalenie otworów wlotowych o średnicy 0.7 cm i 0.8 cm.

W "protokole oględzin czaszek" nie podano nazwisk biegłych, którzy te badania przeprowadzili, jak również nie odnotowano w jakim czasie te badania były przeprowadzone. Brak również informacji z jakich miejsc pochodziły czaszki (różne mogiły? jeden wykop? jak zlokalizowany?).

Tom nr 124 liczy 190 kart - są to czytelne kserokopie.Na kartach 1 do 32 znajduje się "opis przedmiotów i dokumentów ujawnionych przez komisję biegłych z medycyny sądowej w lesie katyńskim od 16 do 21 stycznia 1944 roku". Wierna kopia (zwierciadlana) tych dokumentów - z wyjątkiem jednego przypadku na kartach 74 do 102. (Określiłem te dwa zbiory jako A i C). Natomiast na kartach 33 do 73 tenże "opis przedmiotów i dokumentów jak w zbiorze A i C, ale w innym układzie stron (zbiór B) - co czyni wrażenie kopii z jakiegoś innego egzemplarza, albo egzemplarza przepisanego na maszynie.

Na pozostałych kartach tego tomu (103 do 190) dokumenty związane z przygotowaniem przez stronę sowiecką materiałów, które miały zostać przedstawione na procesie w Norymberdze.

Opis znajdowanych "przedmiotów i dokumentów" dotyczy 171 zwłok. Opisu tego w ciągu 6 dni dokonywali następujący biegli:

• Biegły Prozorowski wykonał opis 5 zwłok w ciągu 4 dni.
• Biegły Smolianinow wykonał opis 37 zwłok w ciągu 6 dni.
• Biegły Ogłoblin wykonał opis 39 zwłok w ciągu 6 dni.
• Biegły Zubkow wykonał opis 15 zwłok w ciągu 5 dni.
• Biegły Nikolski wykonał opis 14 zwłok w ciągu 4 dni.
• Biegły Busojedow wykonał opis 12 zwłok w ciągu 2 dni.
• Biegły Sadikow wykonał opis 4 zwłok w ciągu 1 dnia.
• Biegły Subbotin opisał jedne zwłoki.
• Biegły Siemienowski wykonał opis 28 zwłok w ciągu 7 dni.
• Biegły Puszkariewa wykonała opis 10 zwłok w ciągu 2 dni.
• Biegły Wyropajew wykonał opis 6 zwłok w ciągu 3 dni.

Z dokumentacji nie wynika z jakich miejsc-rejonów pochodziły zwłoki. Nie jest zachowana kolejność numeracji zwłok. I tak np. numer 1 jakim oznaczono zwłoki, występuje w opisie ekspertów w sześciu przypadkach. Zwłoki oznaczone nr 4, występują w opisie ekspertów siedem razy podobnie jak zwłoki oznaczone nr 5. Niektóre numery nie mają odpowiednika w opisie zwłok (numery: 26, 31, 36, 38, 40, 51, 60, 62, 63, 67, 69, 70, 78, 79, 81, do 84, 86, 89, 90, 94, 96, 97, 99, 104, 106, 107, 108, 111 do 113, 117 do 126). Ostatni najwyższy numer jakim oznaczono zwłoki, to numer 127.

Przykładowo przytaczam opis zwłok nr 5 i nr 92 (na rycinie 3 i 4 oryginalny tekst):

Biegły tow. Prozorowski. Zwłoki nr 5. a) zaświadczenie o szczepieniu na tyfus brzuszny, b) część broszury na temat budownictwa organizacyjno - partyjnego, c) polskie pieniądze papierowe w banknotach po 50 złotych, d) recepta na okulary z dnia 24.XI.1934 roku (w języku polskim), e) poszczególne kartki z notesu (zapiski nieczytelne). Ujawniono 17.I.1944 roku.

Zwłoki nr 92 (opisał biegły tow. Smolianinow). a) List z Warszawy adresowany do Czerwonego Krzyża - Centralnego Biura Jeńcow Wojennych - Moskwa, ul. Kujbyszewa 12. List napisany jest w języku rosyjskim, w nim Zofia Zigoń prosi o podanie miejsca pobytu jej męża Tomasza Zigonia, wachmistrza żandarmerii. Na liście jest data 12.IX.40 roku. Na kopercie jest niemiecki datownik pocztowy: Warszawa 28.IX.40 roku datownik: Moskwa - Urząd Pocztowy 9 - ekspedycja 28.IX.40 roku, oraz decyzja czerwonym atramentem e języku rosyjskim: "Ucz. (?) ustalić obóz i przesłać celem doręczenia. 15.XI.40 roku (podpis nieczytelny) b) zniekształcony pocisk rewolwerowy. Ujawniono 20.I.1944 r.

W tym opisie 171 zwłok brak jest wzmianek dotyczących odzieży (mundury?, odzież cywilna?, odzież zimowa?, letnia? rodzaj obuwia?).

Znajdowane przy zwłokach dokumenty to: karty pocztowe i koperty ze stemplami pocztowymi, pokwitowania, kieszonkowe kalendarze z roku 1939, notesiki z nieczytelnymi zapisami w języku polskim, wizytówki z nazwiskami, legitymacje (m.in. Polskiego Czerwonego Krzyża, Ligi Obrony Przeciwlotniczej), fragmenty gazet sowieckich (z datami), i broszur sowieckich, polskie pieniądze - papierowe i monety (w jednym przypadku opisano złote monety amerykańskie).

Następną grupę stanowiły: święte obrazki, medaliki na łańcuszkach, różaniec, książeczki do modlitwy. Kolejna grupa: okulary - binokle w metalowych futerałach, słuchawka lekarska, scyzoryki, cygarniczki, bibułki do papierosów, pudełka z zapałkami, grzebyki, lusterka, portmonetki, motki nici, szpagatu, bandaż, zdeformowane pociski.

Ryc. 3. Opis przedmiotów znalezionych przy zwłokach w czasie ekshumacji.

Fig. 3. Description of objets found next to the corpses at the time of exumation.

Ryc. 4. Opis przedmiotów znalezionych przy zwłokach w czasie ekshumacji.

Fig. 4. Description of objets found next to the corpses at the time of

exhumation.

Dyskusja

W sprawie zbrodni popełnionej w Katyniu, Związek Sowiecki w dniu 24 stycznia 1944 roku w Smoleńsku opublikował "Komunikat Komisji Specjalnej do ustalenia i zbadania okoliczności rozstrzelania przez niemieckich najeźdźców faszystowskich w lesie katyńskim jeńców wojennych oficerów polskich" (KKS), którego integralną częścią był "Akt ekspertyzy sądowo-lekarskiej" (AESL) (11). Przewodniczącym Komisji Specjalnej był członek Akademii Nauk N. Burdenko. W badaniach sądowo-lekarskich uczestniczyli: Dyrektor Instytutu Naukowo-Badawczego Medycyny Sądowej - prof. W. Prozorowski, prof. medycyny sądowej - W. Smolianinow, prof. anatomii patologicznej - D. Wyropajew, dr P. Siemieniowski i docent W. Szwajkowa - pracownicy Wydziału Sądowo-Chemicznego Państwowego Instytutu Naukowo-Badawczego Medycyny Sądowej Ludowego Komisariatu ZSRR. W komisji biegłych pracowali również lekarze: Nikolski, Busojedow, Subbotin, Sadikow, Ogłoblin, Puszkariewa. Z wszystkimi tymi nazwiskami spotkaliśmy się przy "opisie przedmiotów i dokumentów i znajdowanych przy zwłokach" (2). Dodatkowo - brak tego nazwiska w AESL - brał udział biegły Zubkow.

Konfrontując dane zawarte w KKS z danymi zawartymi w tomie 124 i 110 akt, odnotować należy szereg sprzeczności dotyczących różnych kwestii.

Czas przeprowadzenia badań: Z AESL wynika, iż badanie zostało przeprowadzone w dniach 16-21 stycznia. Z danych zawartych w tomie 124 czas ten datowano na 16 do 23 stycznia 1944 r. Ta niewielka rozbieżność czasowa nie budzi większych zastrzeżeń. Natomiast z pisma zawartego na k-245/246 tomu nr 110 wynikałoby, że prace ekshumacyjne były prowadzone w okresie styczeń - marzec 1944 roku, z największym nasileniem w miesiącu styczniu bez zakreślenia bliższych granic czasowych. Fakt prowadzenia w Katyniu jakiś prac ziemnych - być może jak się stawia hipotezę dla zacierania śladów zbrodni - potwierdza fotografia lotnicza wykonana przez Niemców 28 kwietnia 1944 roku, która w porównaniu ze zdjęciem lotniczym wykonanym w dniu 27 października 1943 roku wykazała, że istniejące "uprzednio wyraźnie widoczne kwadraty grobów zniknęły, a na ich miejscu pojawiły się podłużne pryzmy" a nadto, że stwierdzono "cienką pionową linię jakby cień rzucany przez wysoką pryzmę ziemi oraz ciemny punkt rzucający cień tak jakby duża maszyna (spychacz?)" (14).

Z KKS wynika, że Komisja przybyła do Smoleńska 26 września 1943 roku "i w obecności wszystkich członków Komisji oraz biegłych sądowo-lekarskich mogiły zostały rozkopane... Ogólna liczba zwłok, wedle obliczeń biegłych sądowo-lekarskich, sięga 11.000". Czyż zatem czas ekshumacji należałoby przesunąć na jeszcze wcześniejsze miesiące aniżeli styczeń 1944 roku?. Tak właśnie twierdzi Prokurator Głównej Prokuratury Wojskowej A. Jabłokow: "ekshumacji w lesie Katyńskim dokonano przed przybyciem dnia 16 stycznia 1944 roku komisji N. Burednki" - cytuję za M. Głoskiem (8).

Liczba dokonanych badań i ich zakres: KKS podaje, że ogólną liczbę zwłok oceniono na 11.000 - co w świetle już wcześniejszej naszej wiedzy jest cyfrą nie znajdującą żadnego uzasadnienia (3, 4). W Katyniu zamordowano wg ostatnich ustaleń 4.406 oficerów (10).

Rozbieżności istnieją również co do liczby zbadanych zwłok. AESL podaje, że zbadano 925 zwłok. Z danych zawartych w tomie 110 wynika, iż zbadano - opisano 140 czaszek (brak dowodu by dokonywano badań innych jam ciała). Z kolei z tomu 124 wynika, iż zbadano (pod kątem posiadanych przedmiotów i dokumentów) 171 zwłok. Jeszcze inna cyfra wynika z pisma na k-245/246 akt tomu 110, gdzie podano, że ogólna liczba sądowo-medycznych badań zwłok wynosiła 1400 z czego 857 badań wykonali lekarze wojskowi, a badania pozostałych zwłok prowadzone były przez biegłych cywilnych.

Podsumowując, w świetle oryginalnej dokumentacji, uzasadnione jest przyjmowanie, ze liczba badanych zwłok w ograniczonym zakresie mogła się zawierać w granicach 140-171.

AESL stwierdza, że w czasie ekshumacji dokonano "zewnętrznych i wewnętrznych oględzin" 925 zwłok stwierdzając: "rany postrzałowe głowy i szyi, w czterech przypadkach połączonych z uszkodzeniem kości sklepienia czaszki, tępym, twardym, ciężkim narzędziem. Oprócz tego w nieznacznej liczbie wypadków stwierdzono uszkodzenie brzucha przy równoczesnym zranieniu głowy" (11).

W udostępnionych aktach brak dokumentacji, która by potwierdzała, że dokonywano "zewnętrznych i wewnętrznych oględzin". Mamy dowód, iż w sposób szczegółowy badano obrażenia postrzałowe czaszek, a w niektórych prawdopodobnie dokonywano otwarcia jam czaszkowych, w tych zwłaszcza przypadkach, w których znajdowano pociski wewnątrz jamy czaszkowej.

Kwestia które zwłoki były badane:

- W AESL podano, że "zwłoki jeńców wojennych Polaków były pochowane w bratniej mogile o wymiarach około 60 x 60 x 3 m i oprócz tego w oddzielnie położonej mogile o wymiarach 7 x 6 x 3.5 m".

To stwierdzenie pozostaje w sprzeczności z informacjami zawartymi w sprawozdaniu sekretarza generalnego PCK - Kazimierza Skarżyńskiego (13).

Po pierwsze cmentarz zajmował powierzchnię o wymiarach 60x36 m, a po drugie składał się nie z jednej bratniej mogiły (jak podał AESL), ale z sześciu bratnich mogił i dwóch mogił indywidualnych (mogiły generałów Bohaterowicza i Smorawińskiego).

Z pewnością jak wynika z badań przeprowadzonych w lesie Katyńskim w 1994 i 1995 (8, 9, 12) - Komisja Burdenki odkryła mogiły PCK z 1943 roku i w niektóre z nich ingerowała (reekshumacja), nie natrafiła jednak na groby generałów (7). W takiej jednak sytuacji przy reekshumowanych zwłokach powinny zostać znalezione i opisane metalowe numery, którymi były oznaczone wszystkich zwłoki, pochowane w mogiłach cmentarnych PCK. W udostępnionej dokumentacji rosyjskiej brak wzmianki o takich numerach, zarówno przy opisie czaszek jak i opisie przedmiotów i dokumentów znajdowanych przy zwłokach. Z AESL wynika również, że na 925 zwłokach stwierdzono ślady dokonywanych badań sądowo-lekarskich tylko w trzech przypadkach. Jeżeli były to zwłoki wydobyte z mogił cmentarza PCK, to wówczas na tych zwłokach powinno się stwierdzać, o wielce częściej niż tylko trzy ślady badań sekcyjnych. Wynika to z relacji zarówno strony niemieckiej jak i polskiego lekarza dr Mariana Wodziańskiego (3, 4)

Pozostaje jeszcze jedna możliwość, że strona sowiecka badała zwłoki ekshumowane z mogiły nr 8 (dół śmierci nr 8).

Jak wiadomo dół śmierci nr 8 był zlokalizowany przez Niemców i szacunkowo miał zawierać około 200 zwłok. Z tego dołu śmierci ekshumowano jedynie 10 zwłok (4). Badanie polskiej ekipy przeprowadzone w 1994 i 1995 roku (8, 9) dowiodły, że w dole śmierci nr 8 poza pojedynczymi szczątkami biologicznymi i materialnymi, nie znajdowały się zwłoki polskich oficerów. Zwłoki te zatem musiały zostać ekshumowane przez stronę sowiecką. Zwrócić trzeba uwagę, iż w AESL podano wymiary dodatkowo odkrytej mogiły 7 x 6 x 3.5 m co było zbliżone do wymiaru dołu śmierci nr 8 oznaczonego przez polską ekipę 7.2 x 4.0 m (9). Jest tylko jedna kwestia do rozstrzygnięcia, w jakim czasie eksploracja dołu śmierci nr 8 miała miejsce. Wspomniany już prokurator rosyjski A. Jabłokow twierdzi, że "dół śmierci nr 8 nie był ruszany przez komisję Burdenki". Tak czy inaczej nawet gdyby ekshumowano te zwłoki przez stronę sowiecką w drugiej połowie 1943 roku lub 1944 roku, to liczba zwłok wydobytych z tej mogiły odbiegałaby od liczby 925 zwłok, które miały zostać zbadane przez komisję biegłych.

Dokumenty

W KKS w podrozdziale: "dokumenty znalezione przy zwłokach" podano w dziewięciu punktach, dokumenty znalezione przy zwłokach, na których widniały daty z listopada 1940 (dwa dokumenty) i od marca do czerwca 1941 (cztery dokumenty), z następującym komentarzem: "oprócz danych zawartych w AESL, czas rozstrzelania jeńców wojennych - oficerów polskich przez Niemców (jesień 1941, a nie wiosna 1940 jak twierdzą Niemcy) ustalają również ujawnione przy rozkopaniu mogił dokumenty odnoszące się nie tylko do drugiej połowy 1940, lecz również do wiosny lata 1941".

Właściwie sprawa tych dokumentów jest tak oczywiście przez stronę sowiecką sfałszowana, że nie zasługuje na żaden komentarz. Tym niemniej chciałbym zwrócić uwagę na wewnętrzną sprzeczność jaka istnieje pomiędzy KKS, a aktami sprawy tomu nr 159. Jak podano "w opisie przedmiotów i dokumentów znalezionych przy zwłokach" mamy trzy zbiory tych dokumentów oznaczone przez piszącego literami A, B i C. W zbiorze A wszystkie opisy są sporządzone pismem maszynowym, a jeden tylko opis dotyczący zwłok oznaczonych nr 53 jest sporządzony pismem ręcznym, a jego treść: kartka pocztowa, Warszawa, Kuczyński, datowana 20.VI.1941 (nie ma adresata ani nadawcy) (k-21). W zbiorze C (zwierciadlanym w stosunku do zbioru A) brak opisu zwłok nr 53, który powinien się tu znajdować (k-88). Natomiast w zbiorze B (k-57) jest ponownie opis zwłok nr 53 o treści jak w zbiorze A. W KKS opis dokumentów znalezionych przy zwłokach nr 53 jest o wiele obszerniejszy (bogatszy): "nie wysłana karta pocztowa po polsku adresowana: Warszawa, Bagatela 15 m 47, Irena Kuczyńska. Datowana 20.VI.1941. Nadawca Stanisław Kuczyński". Podkreślić również należy, iż w Księdze Cmentarnej Polskiego Cmentarza Wojennego (10) nie figuruje nazwisko Stanisława Kuczyńskiego. O tym nazwisku są oficerowie o imionach Józef, Mieczysław, Piotr, Stefan. Natomiast nazwisko Stanisława Kuczyńskiego znajdujemy na listach jeńców obozu starobielskiego, z adnotacją: "wywieziony z obozu 11.1939" (14).

Podsumowując przedstawioną dokumentację tj. KKS, AESL oraz dane zawarte w tomach 110 i 124 stwierdzić należy, że dokumentacja ta jest nieprecyzyjna, niespójna, wewnętrznie sprzeczna, niewiarygodna i z tego powodu poza możliwością przeprowadzenia rzetelnej weryfikacji, jakiej można było dokonać analizując dokumenty zbrodni katyńskiej opracowaną przez stronę niemiecką i krakowskiego medyka sądowego dr Mariana Wodzińskiego.

Podziękowanie

Autor składa podziękowanie Panu Aleksandrowi Herzogowi - Prokuratorowi Rzeczypospolitej Polskiej w Ministerstwie Sprawiedliwości za udostępnione materiały.

Piśmiennictwo

1. Akta sprawy karnej nr 159 "o rozstrzelaniu polskich wojskowych". Tom nr 110, -2. Akta sprawy nr 159. Materiały Centralnego archiwum Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR. Tom nr 124, -3. Amtliches Material zum Massenmord von Katyń, Berlin 1943, -4. Baran E.: Opinie sądowo-lekarskie w sprawie katyńskiej, wydane przez polskich medyków sądowych. Część I - Orzeczenie dr Mariana Wodzińskiego. Arch, Med.Sąd.Krym.,1992, 2, 129-135, -5. Baran E.: Opinie sądowo-lekarskie w sprawie katyńskiej wydane przez polskich medyków sądowych. Część II - Opinia sądowo-lekarska profesorów Jana Olbrychta i Sergiusza Schilling-Siengalewicza. Arch. Med. Sąd. Krym.,1992, 3, 183-193, -6. Baran E.: Uwagi do niemieckiego sprawozdania sądowo-lekarskiego opublikowanego w 1943 r. w: Zbrodnia Katyńska. Droga do prawdy, Zeszyty katyńskie, Warszawa, 1992, 2, 127-140, -7. Baran E.: Opinia medyka sądowego o ekshumowanych szczątkach generałów Bronisława Bohaterowicza i Mieczysław Smorawińskiego w: Zbrodnia nie ukarana. Katyń - Twer - Charkow. Zeszyty katyńskie, Warszawa, 1996, 6, 46-79, -8. Głosek M.: Las Katyński w świetle badań archeologicznych w 1944 roku, Katyń, Miednoje, Charków, Ziemi, Warszawa, 1996, 15-53, -9. Głosek M.: Wstępne wynik badań archeologicznych przeprowadzonych w Lesie Katyńskim w 1995 roku w: Zbrodnia nie ukarana, Katyń, Twer, Charków, Zeszyty katyńskie, Warszawa, 1996, 6, 20-36, -10. Katyń. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego R.O.P.W. i M., Warszawa 2000.

11. Komunikat Komisji Specjalnej do ustalenia i zbadania okoliczności rozstrzelania przez niemieckich najeźdźców faszystowskich w Lesie katyńskim jeńców wojennych - oficerów polskich. Moskwa, Przedruk w: Zbrodnia Katyńska w świetle dokumentów. Kraków, 1981, 114-143, -12. Mądro R.: Katyń 1940-1994. Książka wydana staraniem Akademii Medycznej w Lublinie, -13. Sprawozdanie poufne Polskiego czerwonego Krzyża. Raport z Katynia. Warszawa, 1995, 4-55, -14. Tucholski J.: Mord w Katyniu. Kozielsk, Ostaszków, Starobielsk. Lista ofiar. Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa, 1991.

Adres autora:

Katedra Medycyny Sądowej CM UJ

31-531 Kraków

ul. Grzegórzecka 16.