NUMER
MAJOWY
NR 5/ 2003
Czasopismo zalecane dla szkół przez Ministerstwo Edukacji Narodowej
|
|
Narwiański Park Narodowy
Narwiański Park Narodowy położony jest w województwie podlaskim, w górnym
biegu rzeki Narwi, w jednym z najbardziej dzikich miejsc w Polsce.
Utworzony został w 1996 r, w miejscu powstałego w 1985 roku Narwiańskiego
Parku Krajobrazowego, by chronić fragment górnej Narwi i jej doliny wraz z
występującą tam pierwotną przyrodą. Łączna powierzchnia parku wynosi 7 350
ha z czego ponad 5000 ha to własność prywatna. Zachowały się tu nieliczne
w Europie, naturalne, nie zniszczone przez meliorację bagna i tereny
podmokłe, które wraz z wodami są dominującymi ekosystemami i zajmują ok.
90 proc. obszaru parku. Przez teren Parku prowadzi kilka szlaków pieszych
oraz szlak kajakowy. Siedziba dyrekcji Parku mieści się w Kurowie.
dr Marzena Stempień-Sałek
Narew od źródeł w Puszczy Białowieskiej na Białorusi, do ujścia do Wisły w
Nowym Dworze Mazowieckim liczy 484 km (z tego w Polsce 448,1 km). Jest
rzeką nizinną – na prawie całej swej długości przepływa przez Nizinę
Mazowiecko-Podlaską. W górnym odcinku płynie szeroką i bagnistą doliną
pomiędzy morenowymi wysoczyznami: Wysokomazowiecką i Białostocką (obydwie
ponad 150 m n.p.m.) i Równiną Bielską. Właśnie ta część doliny, od Suraża,
gdzie rzeka skręca na północ do Rzędzian, objęta została ochroną
Narwiańskiego Parku Narodowego. Koryto tworzy tu liczne zakola, meandry,
rozwidlenia, starorzecza i rozlewiska. Średni spadek doliny jest minimalny
i wynosi zaledwie 0,19 proc.: w Surażu dno doliny zalega na poziomie 118 m
n.p.m., w Rzędzianach – 110,7 m n.p.m. Lewobrzeżne dopływy Narwi na
terenie Parku to: Liza, Szeroka Struga, Awissa i Kurówka, prawobrzeżne -
Kowalówka, Turośnianka i Czaplinianka, w pobliżu ujścia której znajduje
się zespół 32 stawów rybnych.
Osobliwości geologiczne
Pierwsza z osobliwości geologicznych Doliny Narwi Górnej, to jej
czwartorzędowa historia. Na terenie parku, pomiędzy Surażem i Rzędzianami
rzeka płynie doliną, która ukształtowała się w czwartorzędzie, w czasie
zlodowacenia środkowopolskiego, czyli około 250 tys. lat temu. Lodowiec na
tereny obecnej Niziny Mazowiecko-Podlaskiej przyniósł ze sobą różnorodny
rozdrobniony materiał skalny zebrany w Skandynawii i po drodze. Po
stopieniu się pozostawił ogromne ilości żwirów, różnoziarnistych piasków,
glin, iłów itp. Miąższość tych czwartorzędowych osadów sięga aż 200 m.
Właśnie po tych osadach, wcinając się w otaczające wysoczyzny na głębokość
do 25 m, płynie Narew. Głębiej, pod korytem rzeki i lodowcowymi osadami,
znajdują się twarde skały podłoża.
Druga z osobliwości to fakt, że lodowiec wycofując się w czasie ocieplania
klimatu zanikał najpierw na wyniesieniach, gdzie jego miąższość była nieco
mniejsza. Po stopieniu pozostawał po nim materiał morenowy, który
nadbudowuje obecnie wysoczyzny sąsiadujące z doliną. W zagłębieniach lód
utrzymywał się znacznie dłużej tworząc odizolowane bryły martwego lodu.
Najprawdopodobniej właśnie te bryły lodu, po wytopieniu się, dały początek
dzisiejszej Dolinie Narwi Górnej. O wytopiskowej genezie doliny świadczy
obecność na jej zboczach form pochodzenia glacjalnego czyli lodowcowego:
kemów (patrz nr kwietniowy „Przyrody Polskiej”, Biebrzański Park
Narodowy), nisz i małych dolinek wytopiskowych. Najwyższy z kemów, zwany
Babią Górą (161 m n.p.m.) lub Górą Ogrodową, wyraźnie zaznacza się ponad
doliną, na prawym jej brzegu, w otulinie parku, pomiędzy Choroszczą a
Kruszewem.
Trzecia z osobliwości dotyczy samej rzeki. Generalnie wśród typów rzek
wyróżnia się ostatnio cztery: prostolinijny, meandrujący, roztokowy i
anastomozujący. W historii swego rozwoju, Narew początkowo płynęła
zakolami, zwanymi meandrami, powstającymi wskutek działania erozji bocznej
. Nazwa meandrów pochodzi z Azji Mniejszej, od rzeki Meander,
która płynąc tworzy liczne zakola. Do powstania meandrów wystarczy
nieznaczne zaburzenie prostolinijnego biegu rzeki, np. podcięcie miękkich
warstw w jednym miejscu brzegu utworzy płyciznę. Płycizna spowoduje
odcięcie głównego nurtu i skierowanie go na brzeg przeciwległy, gdzie znów
dojdzie do podcięcia warstw. Tak rozpoczętego procesu nie można już
powstrzymać. Meandry tworzą się głównie wtedy, gdy spadek rzeki jest
bardzo mały, a rzeka płynie w bardzo drobnoziarnistym materiale. W czasie
meandrowania dochodzi do powstania starorzeczy .
Około 4500 lat temu nastąpiła zmiana typu rzeki z meandrującej na
anastomozujący (w przybliżeniu rzeka wielokorytowa) i ten typ przeważa
obecnie, choć na terenie parku można też obserwować odcinki rzeki płynącej
meandrami oraz starorzecza. Warunkiem do powstania rzeki anastomozującej
jest między innymi bardzo mały spadek doliny. Główny nurt dzieli się na
kilka równorzędnych, mniejszych, tworzących mozaikową plątaninę różnej
wielkości odnóg, które płyną w wielu kierunkach, rozgałęziają się, łączą,
krzyżują, a miejscami rozlewają szeroko lub zanikają. Pomiędzy korytami
tworzą się nieregularne wyspy, które często wznoszą się znacznie ponad
poziom wody. Woda klucząc z trudem toruje sobie drogę wśród bujnej, wodnej
i lądowej roślinności. Wiosną, kiedy rzeka wylewa, cała dolina zamienia
się w jezioro z wyspami krzewów i trzcinowisk. Podobny, wielokorytowy bieg
rzeki spotkać można w tropikach – w ten sposób płynie np. Amazonka i
Kongo. Dlatego też Narwiański Park Narodowy nazywany bywa „polską
Amazonką”.
Klimat
Północno-wschodnia część Niziny Mazowiecko-Podlaskiej, na terenie której
leży Narwiański Park Narodowy, różni się od leżących dalej na zachód Nizin
Środkowopolskich nieco chłodniejszym i bardziej kontynentalnym klimatem.
Zima nadchodzi wcześnie, z początkiem listopada, jest długa i mroźna, a
przymrozki trwają jeszcze późną wiosną. Na rzece pokrywa lodowa utrzymuje
się zwykle od 30 października do 20 -30 marca. Jesienią i wiosną nad wodą
często zalegają gęste mgły. Wszystkie te zjawiska atmosferyczne powodują,
że okres wegetacyjny jest tu skrócony w stosunku do środkowej części
Polski o około 10 dni.
Szata roślinna
Najczęściej spotykane w parku zespoły roślinne to szuwary turzycowiskowe i
szuwary trzcinowe. Kolejne miejsca zajmuje roślinność wodna, następnie
zbiorowiska łąkowe, ziołoroślowe, zarośla wierzbowe oraz występujące na
niewielkim obszarze zespoły leśne - olsy. W wielu miejscach w dolinie
szata roślinna układa się w charakterystyczne, równoległe strefy roślinne.
Najbliżej rzeki znajduje się zalewana na parę miesięcy w roku strefa
szuwarów właściwych z trzcinami i turzycami. Następna, licząc od Narwi
strefa, to szuwary wielkoturzycowe (32% ogólnej powierzchni parku) z
przewagą turzycy sztywnej, zaostrzonej i tunikowej, zalewane wodą tylko w
czasie wiosennych roztopów. Najdalej, na krawędzi doliny rosną podmokłe
lasy strefy olszyn bagiennych (olsy) zasilane przede wszystkim wodami
gruntowymi wypływającymi ze zboczy doliny.
Ciekawostką jest fakt, że miejscami wśród bagien spotyka się niewielkie
suche wyniesienia z roślinnością kserotermiczną, czyli taką, która żyje w
warunkach długotrwałej suszy (suchorośla). Na bagnach i terenach
zabagnionych występuje blisko 200 gatunków roślin naczyniowych, w tym 13
objętych ochroną gatunkową. Należą do nich między innymi grzybienie białe,
grążel żółty, kosaciec syberyjski, storczykowate i chętnie pożerająca
owady rosiczka.
Fauna
Dominującą grupą na terenie Parku jest awifauna. Rozległe moczary są
świetną ostoją ptaków, których występuje tu blisko 200 gatunków, z czego
aż 154 lęgowych. Ta część Doliny Narwi Górnej jest miejscem lęgowym ptaków
wodno-błotnych o znaczeniu międzynarodowym i europejskim. Pochodzi stąd
ponad 1% całej populacji europejskiej. Narwiański Park Narodowy jest
miejscem rozrodu trzech gatunków ptaków zagrożonych wymarciem w skali
światowej - bielika, derkacza (70 par) i wodniczki (50 par). Wśród
zamieszkujących tu ptaków przeważają ptaki błotne i brodzące. W okresie
wiosennych i jesiennych wędrówek gromadzą się tu na odpoczynek i żerowanie
stada liczące czasem ponad 1000 osobników. Prócz gatunków pospolitych jak
np. kaczki krzyżówki, występują także gatunki rzadkie i ginące,
charakterystyczne dla doliny i związane z szuwarami bagiennymi. Należą do
nich między innymi kaczki świstun i rożeniec, bataliony, błotniaki łąkowe,
dubelty, derkacze, kuliki wielkie, kropiatki, błotniczki, bąki i zielonki.
Ptaki te do żerowania i gniazdowania wymagają rozległych, podmokłych i
nieskażonych terenów. W większości są typowymi mieszkańcami bagien,
unikają terenów suchych i lasów.
Prócz dominujących ptaków występują w parku również pospolite ssaki.
Najciekawsze z nich to łosie, wydry, gronostaje oraz rozprzestrzeniające
się coraz bardziej i zmieniające swą działalnością krajobraz bobry. Te
płochliwe z natury zwierzątka czują się tu na tyle dobrze, że przy
odrobinie szczęścia można je obserwować z odległości kilku metrów. Liczne
są także płazy (13 gatunków) oraz ryby 22 gatunki (wędkowanie
udostępnione) Prócz pospolitych gatunków jak karpie, leszcze, liny,
karasie, płotki, sumy, szczupaki i wzdręgi występują także gatunki będące
pod ochroną. Należą do nich piskorz, koza, różanka i śliz.
Obiekty zabytkowe
Na obrzeżu parku podziwiać można liczne pozostałości zabytków ludowego
budownictwa i rzemiosła: tradycyjne drewniane zagrody i budynki wiejskie
kryte strzechą, wiatraki i przydrożne kapliczki. Ciekawy jest park
przydworski w Kurowie, kościół z 1887 r w Waniewie, ziemna reduta Koziołek
z 1656 r, oraz prywatne muzeum archeologiczne w Surażu. Dla turystów
atrakcją są przejażdżki łódkami pychówkami po rozgałęzionym, zagubionym w
zieleni korycie Narwi oraz edukacyjne, przyrodnicze ścieżki.
fot: Autorka
|